ARTE

Δευτέρα 27 Φεβρουαρίου 2023

Δημήτρης Χαρισιάδης
Aγόρι με αετό
Στύλοι Ολυμπίου Διός 1955
(Φωτογραφικά Αρχεία
Μουσείου Μπενάκη)

Η Αποκριά και τα Κούλουμα στην Τέχνη

Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας
Ύδρα με χαρταετούς

Η Αποκριά και τα Κούλουμα γιορτάζονται σε όλη την Ελλάδα, ως μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για εξόρμηση στην ύπαιθρο, ξεφάντωμα, γλέντι και χορό. Την Καθαρά Δευτέρα, οι μεταμφιέσεις, οι διασκεδάσεις και τα καρναβάλια των ημερών της Αποκριάς, που έχουν τις ρίζες τους στις αρχαιότερες διονυσιακές εορτές των Ελλήνων, δίνουν τη θέση τους στα πατροπαράδοτα Κούλουμα.

Τα Κούλουμα αποτελούν τον υπαίθριο πανηγυρισμό της Καθαράς Δευτέρας, με την οποία ξεκινά η περίοδος της Σαρακοστής. Η γιορτή αυτή είναι πανελλήνια και κατ’ άλλους έχει αθηναϊκή καταγωγή, ενώ κατ’ άλλους βυζαντινή. Στην Κωνσταντινούπολη η Καθαρά Δευτέρα εορταζόταν με ένα πάνδημο καρναβάλι στα Ταταύλα, του οποίου οι εορταστικές εκδηλώσεις διαρκούσαν για πολλές μέρες.

Κατά μία άποψη η λέξη «κούλουμα» προήλθε από τον αναγραμματισμό της λατινικής λέξης cumulus που σημαίνει σωρός, αφθονία ή επίλογος, υποδηλώνοντας έτσι το άφθονο φαγοπότι με πολύ χορό, που συχνά χαρακτηρίζει την ημέρα ή και το τέλος της εορταστικής περιόδου της αποκριάς. Ειδικότερα, ο Α. Καμπούρογλου σημειώνει ότι ο όρος είναι καθαρά αθηναϊκός και προέρχεται από τις κολόνες του ναού του Ολυμπίου Διός, τις οποίες, στη νεώτερη ιστορία, οι Αθηναίοι αποκαλούσαν και κόλουμνα (columna) ή κούλoυμνα, κούλουμα. Τα Κούλουμα θεωρείται ότι ξεκίνησαν να εορτάζονται κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας.

Στην Αθήνα, πολλές δεκαετίες προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα Κούλουμα εορτάζονταν πατροπαράδοτα στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου, όπου οι Αθηναίοι έτρωγαν κι έπιναν καθισμένοι στους βράχους από το μεσημέρι μέχρι τη δύση του ήλιου. Οι περισσότεροι χόρευαν υπό τους ήχους πλανόδιων μουσικών, κατά παρέες, είτε δημοτικούς είτε λαϊκούς χορούς υπό τους ήχους της λατέρνας. Το σούρουπο της Καθαράς Δευτέρας, οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας συνήθιζαν να στήνουν λαμπρό χορό -κυρίως τσάμικο- γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός. Την εκδήλωση τιμούσαν με την παρουσία τους ακόμα και οι βασιλείς και βέβαια πλήθος κόσμου.

Σήμερα, τα Κούλουμα εορτάζονται σχεδόν σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας με το χαρακτηριστικό έθιμο του πετάγματος του χαρταετού και το παραδοσιακό σαρακοστιανό τραπέζι με τα νηστίσιμα εδέσματα και τους μεζέδες. Ο χαρταετός, η χαρά των μικρών και μεγάλων την Καθαρά Δευτέρα, δεν είναι απλά ένα παιχνίδι που διατηρείται στην παράδοση εδώ και χιλιάδες χρόνια. Το πέταγμά του στα ύψη και το παιχνίδι του με τον άνεμο, ψηλά στον ουρανό, υποδηλώνει την ανάταση της ψυχής μετά το ξεφάντωμα της Αποκριάς.