Στο άρθρο μου με τίτλο «Αρετές των πανεπιστημιακών δασκάλων» (Το Βήμα της Κυριακής, 17.11.2024) επεσήμανα θεμελιώδη χαρίσματα που πρέπει να διακρίνουν τους πανεπιστημιακούς (και όχι μόνο) δασκάλους. Εδώ προσεγγίζω το ίδιο θέμα, αντλώντας και πάλι από το πεδίο της ψυχαναλυτικής σκέψης, αλλά αυτή τη φορά με εστίαση σε πιθανά εμπόδια κατά την άσκηση του παιδαγωγικού, κυρίως, έργου τους.
Ένα τέτοιο εμπόδιο είναι ο διογκωμένος ναρκισσισμός που ίσως χαρακτηρίζει κάποιους πανεπιστημιακούς δασκάλους. Εκδηλώνεται ως παντοδυναμία/ παντογνωσία, τέλεια τεχνογνωσία, ψυχαναγκαστικός συγκεντρωτισμός και συσσώρευση, κατάληψη πλήθους θέσεων και αξιωμάτων σε πολλαπλά επίπεδα, απόλυτη πλήρωση του καθημερινού χρόνου, ανταγωνισμός και άλλα παρεμφερή. Η πρωτότυπη συμβολή στην έρευνα, την επιστήμη και την τέχνη, όπως και η συνακόλουθη αριστεία, φαίνεται και δηλώνεται ως σκοπός, αλλά ενίοτε χάνεται το μέτρο. Απομένει ελάχιστος ψυχικός χώρος και χρόνος για διδασκαλία. Ο ναρκισσισμός εξ ορισμού αντικατοπτρίζει την επιφάνεια, τη ρηχότητα, την παντοδύναμη, άχρονη, θανατερή ακινησία. Ζώντας σε διαρκή ενεστώτα, συμπεριφερόμαστε σαν να μην οφείλουμε τίποτα σε κανέναν. Όταν όμως αντλούμε από την πολιτισμική δεξαμενή της ανθρωπότητας, αντιλαμβανόμαστε ότι η δυνατότητα να προάγουν οι δάσκαλοι το εμβριθές και δυναμικό σκέπτεσθαι στους μαθητευομένους, ώστε με τη σειρά τους να συμβάλουν, και η ουσιαστική σύνδεση μεταξύ των ανθρώπων, διευκολύνονται αν είμαστε σε επαφή με τα αναπόδραστα πλήγματα κατά της παντοδυναμίας, ιδίως τη φθορά και τον θάνατο, αν ζούμε εντός του χρόνου και της Ιστορίας, με κάποια επίγνωση της τραγικότητάς μας.
Ο ναρκισσισμός που έχει κακοήθη χαρακτήρα και εκδηλώνεται προς τις φοιτήτριες και τους φοιτητές ως σαδισμός αποτελεί άλλο ένα εμπόδιο. Δυστυχώς, δεν είναι σπάνιο φαινόμενο. Μερικά παραδείγματα μόνο: μαθήματα με υπερβολικό φόρτο εργασίας, δυσθεώρητα κριτήρια, υπέρμετρη αυστηρότητα (π.χ. «μαζικά κοψίματα»), έντονη παρανοειδής καχυποψία (π.χ. οι νέοι γίνονται αντιληπτοί ως «απατεώνες»), παρενόχληση, διακρίσεις, λεκτικές επιθέσεις. Συχνή είναι η οπτική της μαθησιακής διαδικασίας ως διαγωνισμού μετά βραβείων, δρόμου μετ’ εμποδίων, που πρέπει να διατρέξουν οι νέοι ώστε κάποιος να κόψει πρώτος το νήμα. Τι συμβαίνει όμως με τους ηττημένους τέτοιων ανταγωνισμών; Ποια υποστήριξη λαμβάνουν ώστε να μη διακόψουν τη σύνδεσή τους με τη γνώση, να μη σβήσει η επιθυμία τους για μάθηση, να μη λιμνάσουν; Γιατί γνωρίζουμε καλά (ή μήπως όχι;) ότι οι άριστοι/βραβευμένοι του εκπαιδευτικού συστήματος μπορεί τελικά να μην προχωρήσουν, ενώ οι ηττημένοι ενδέχεται να συμβάλουν.
Η παιδαγωγική σχέση βασίζεται (και) στη σαγήνευση του μαθητή από τον δάσκαλο, ώστε να ενσκήψουν από κοινού σε γοητευτικά πνευματικά αινίγματα. Ο γνωστός από την ελληνική αρχαιότητα παιδαγωγικός έρως μπορεί να ολισθήσει και να μετατραπεί σε εμπόδιο, λιγότερο οφθαλμοφανές από τα παραπάνω, που είναι η κακή σαγήνη ή αποπλάνηση των φοιτητριών και των φοιτητών. Είναι εμπόδιο σύστοιχο με τις προαναφερθείσες εκδηλώσεις παντοδυναμίας και με το κυρίαρχο πνεύμα μιας εποχής ναρκισσισμού και άγρας του κέρδους. «Πακέτα γνώσεων και δεξιοτήτων», έτοιμα να μεταγγιστούν στους ανίδεους και αιχμαλωτισμένους στα δίχτυα νέους ανθρώπους. Υποδαύλιση της προαιώνιας αυταπάτης για απόλυτη γνώση, για ενότητα και έλεγχο (εντός του ψυχισμού και σε σχέση με το περιβάλλον). Χειριστικές τακτικές, όπως ελάχιστες απαιτήσεις, υψηλοί βαθμοί, «ευχάριστο», παιδαριώδες μάθημα, εκκεντρικές μέθοδοι διδασκαλίας, είναι μερικές μόνο από τις εκφάνσεις της κατάστασης αυτής. Ας το αναγνωρίσουμε: η κακή σαγήνη αποφέρει υλικά οφέλη για τους διδάσκοντες. Τα υλικά οφέλη όμως υποκρύπτουν πιθανώς ασυνείδητα κίνητρα, όπως τον μάταιο αγώνα να εξοβελιστούν τα εγγενή στη μάθηση βιώματα του ψυχικού πόνου και του άγχους, όπως και της βίας, γιατί δεν τα αντέχουν οι ίδιοι οι διδάσκοντες. Ή να συντηρηθούν οι νέοι άνθρωποι σε μια κατάσταση εξάρτησης και μη-διαφοροποίησης, ώστε να μην απειληθούν οι πρεσβύτεροι – η προαιώνια πάλη των γενεών, στο σύγχρονο πλαίσιο όμως, που δεν αφήνει χώρο στους νέους. Και άλλα ακόμα… Αν οι φοιτητές ασκούνται να αναμένουν τη μαγική πλήρωσή τους από τον παντογνώστη Άλλο, δυσκολεύονται να ενηλικιωθούν, αφού αυτό απαιτεί ψυχική εργασία ώστε να αναλάβουν σταδιακά την ευθύνη για τη θεμελιώδη ανθρώπινη έλλειψη. Η έλλειψη κινητοποιεί την επιθυμία για μάθηση και κάνει κάπως υποφερτή την άγνοια. Προϋποθέσεις για την προαγωγή της επιστήμης και της τέχνης είναι η αυτενέργεια και η αναμέτρηση με το κενό και το άγνωστο – μαζί με ταπεινότητα απέναντι σε ό,τι θα παραμείνει για πάντα άγνωστο και θα μας διαφεύγει.
Σε μια εποχή αλματώδους ανάπτυξης της τεχνολογίας, οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι έχουμε χρέος να ομιλούμε για τον υπαρκτό κίνδυνο που συνιστά η υπεργνωστικιστική, ωφελιμιστική, επιχειρησιακή, καταναλωτική, εργαλειακή και γραφειοκρατική αντίληψη και πρακτική της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Διότι αυτή είναι η αντίληψη και η πρακτική που μεγεθύνει εμπόδια όπως τα παραπάνω (και άλλα ακόμα), για τα οποία μάλιστα, συχνότατα, δεν έχουμε επίγνωση κι έτσι συνεχίζουμε καταναγκαστικά να τα αναπαράγουμε. Εμπόδια που προκύπτουν και από τα χαρακτηριστικά των πανεπιστημιακών, όπως η υψηλή ευφυΐα, τα επιτεύγματα, το κύρος και η επιρροή. Εμπόδια που εικονογραφούν κυρίως την παθολογία των σύγχρονων κοινωνιών: παθολογικός ναρκισσισμός, κενότητα, έλλειψη νοήματος, ρευστότητα, αστάθεια, μαζί με την έκπτωση του ανθρωπισμού, που θυσιάζεται στον βωμό του κέρδους. Ας αναλογιστούμε: υπόσταση, ύπαρξη, υποφέρω, υπομένω, υποτάσσω και υποτάσσομαι, υποβάλλω και υποβάλλομαι, υποδέχομαι, υποστηρίζω και υποστηρίζομαι: Το υπο- είναι παντού. Όλοι υποκείμεθα. Δεν είμαστε παντοδύναμοι.
Ευαγγελία Γαλανάκη
