Το Καρναβάλι
της Βενετίας είναι ένα από τα πιο διάσημα και τα πιο δημοφιλή καρναβάλια στον
κόσμο. Για μια ολόκληρη εβδομάδα, η Βενετία μετατρέπεται σε χορό
μεταμφιεσμένων. Όλοι οι δρόμοι της πόλης είναι γεμάτοι από παλιάτσους και
μεταμφιεσμένα πρόσωπα με πολυτελή ρούχα.
Το Καρναβάλι
της Βενετίας είναι ένα πολιτιστικό γεγονός που προσελκύει χιλιάδες τουρίστες
από όλο τον κόσμο. Συρρέουν στα σοκάκια της πόλης για να συμμετάσχουν σε αυτή
τη μεγάλη γιορτή γεμάτη χρώματα και διασκέδαση. Το Καρναβάλι
της Βενετίας είναι σίγουρα το πιο γνωστό για τη γοητεία που ασκεί και το
μυστήριο που συνεχίζει να κατέχει ακόμη και τώρα που έχουν περάσει 900 χρόνια
από το πρώτο έγγραφο που αναφέρεται σε αυτή τη διάσημη γιορτή.
Η προέλευση του Καρναβαλιού της Βενετίας
Η γνώση της
ιστορίας του Καρναβαλιού της Βενετίας και των περιγραφών της σημαίνει να
ξεκινήσετε ένα όμορφο ταξίδι στα ήθη και στα έθιμα που βασίλευαν πριν από
αιώνες στη χώρα μας.
Η προέλευση της λέξης Καρναβάλι της Βενετίας ανάγεται στον Μεσαίωνα. Εμφανίζεται για πρώτη φορά σε ένα έγγραφο από τον Δόγη Vitale Falier το 1094. Όπου χρησιμοποιείται για να μιλήσει για δημόσια ψυχαγωγία. Η ιστορία του Καρναβαλιού της Βενετίας ως επίσημη δημόσια γιορτή αρχίζει μόνο το 1296, όταν ένα διάταγμα της Γερουσίας της Δημοκρατίας δηλώνει εορταστική την ημέρα πριν από την έναρξη της Σαρακοστής.
Η προέλευση και
η έννοια του Καρναβαλιού της Βενετίας εμπνέονται από δύο πολύ αρχαίες
παραδόσεις. Από τα Σατουρνάλια της Αρχαίας Ρώμης κατά τη διάρκεια των οποίων
ανατράπηκε η κοινωνική τάξη. Την ημέρα αυτή οι σκλάβοι και οι ελεύθεροι
πολίτες ξεχύθηκαν στην πόλη για να γιορτάσουν με αχαλίνωτη μουσική και χορούς.
Από τις ελληνικές διονυσιακές λατρείες, τις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές με
πομπές και θεατρικές παραστάσεις που περιελάμβαναν τη χρήση μασκών και συμβολικών αναπαραστάσεων. Του οποίου το
σύνθημα ήταν "μία φορά το χρόνο είναι νόμιμο να μην έχεις φρένα".
Η Βενετία έχει
επομένως επανερμηνεύσει τις αρχαίες ελληνικές και ρωμαϊκές γιορτές. Οι Δόγηδες ήταν
σε θέση να προωθήσουν το Καρναβάλι για να παραχωρήσουν στον πληθυσμό, ιδίως
στις πιο φτωχές κοινωνικές τάξεις, μια
περίοδο αφιερωμένη στη διασκέδαση και στις γιορτές. Στο Καρναβάλι της Βενετίας
οι μάσκες εγγυώνται την απόλυτη ανωνυμία. Ένα είδος ακύρωσης των κοινωνικών
διαιρέσεων που, επέτρεψαν στους πολίτες ακόμη και τον δημόσιο χλευασμό των
αρχών και της αριστοκρατίας. Αυτή η γιορτή αντιπροσώπευε ένα ξέσπασμα για τις
εντάσεις και τη δυσαρέσκεια που πήγαιναν να δημιουργηθούν εξαιτίας των άκαμπτων
ορίων που επιβάλλονταν από την ηθική και τη δημόσια τάξη της Δημοκρατίας της
Βενετίας.
Η ιστορία του Καρναβαλιού της Βενετίας
Σε αντίθεση με
ό,τι συμβαίνει σήμερα, το Καρναβάλι της Βενετίας ξεκινούσε την πρώτη Κυριακή του
Οκτωβρίου για να ενταθεί μετά τα Θεοφάνεια και να «εκραγεί» τις
ημέρες που προηγούνται της Σαρακοστής. Τον
18ο αιώνα, τον χρυσό του αιώνα, το Καρναβάλι της Βενετίας ήταν
συγκεντρωμένο σε έξι εβδομάδες, από τις 26 Δεκεμβρίου μέχρι την Καθαρά Τρίτη. Κατά
τη διάρκεια του Καρναβαλιού, οι δραστηριότητες και οι δουλειές των Βενετσιάνων
περνούσαν στο περιθώριο. Αφιέρωναν μεγάλο μέρος του χρόνου τους σε γιορτές,
διασκέδαση και θεάματα που διοργανώνονταν σε όλη την πόλη. Ιδιαίτερα στην
πλατεία του Αγίου Μάρκου, κατά μήκος της Riva degli Schiavoni
και
σε όλoυς
τους κύριους τομείς της Βενετίας. Εκείνα τα χρόνια το Καρναβάλι της Βενετίας
έγινε ένας πραγματικός θεσμός σε όλη την Ευρώπη. Η μέγιστη λαμπρότητα, η
διεθνής αναγνώριση, η commedia dell' arte και οι μάσκες, η υπερβατική και παράξενη
ατμόσφαιρα, η Δημόσια Επιχείρηση Τυχερών Παιχνιδιών, καθιστούν τη Βενετία τον
μαγνήτη της Ευρώπης. Ήταν η γοητευτική Βενετία του Καζανόβα και του Γκολντόνι.
Η σχέση ανάμεσα στο Καρναβάλι της Βενετίας και στο θέατρο
Οι μάσκες χρησιμοποιούνταν επίσης στις επίσημες γιορτές. Στα κομψά
παλάτια διοργανώνονταν λαμπροί χοροί μεταμφιεσμένων. Σηματοδοτώντας την αρχή
της μακράς και συναρπαστικής παράδοσης των μασκαρεμένων γιορτών της Βενετίας.
Σε αυτή την περίοδο ριζώνει η στενή σχέση μεταξύ του Καρναβαλιού της Βενετίας
και του θεάτρου. Αρχικά, οι μικρές θεατρικές παραστάσεις οργανώνονταν σε
ιδιωτικά
σπίτια.
Αυτές κατόρθωσαν τεράστια
επιτυχία τόσο μεγάλη για να αναπτυχθεί μία κατηγορία επαγγελματιών. Άνοιξαν τα θέατρα και με την αύξηση των
θεατρικών εταιρειών αναπτύχθηκαν οι δραστηριότητες που σχετίζονται με τη
βιοτεχνία των κοστουμιών και των μασκών. Στο θέατρο παρακολουθούσαν εκλεπτυσμένα
έργα και περίτεχνα. Ο ορισμός της "commedia dell' arte"
γεννήθηκε στη Βενετία γύρω στο 1750, χάρη στον Carlo Goldoni και
το κωμικό του θέατρο. Το Καρναβάλι και το Θέατρο του Goldoni πήγαιναν χέρι –
χέρι. Τα έργα του παρουσιάζονταν κατά
τη διάρκεια του Καρναβαλιού της Βενετίας και απεικόνιζαν μια απλή διασκέδαση.
Έτσι, τα έργα της κωμωδίας της Βενετσιάνικης Τέχνης (Commedia dell' Arte) θεωρούνται μια πολύτιμη
τεκμηριωμένη πηγή για την γιορτή του Καρναβαλιού στη Βενετία.
Η πτώση και η αναγέννηση του Καρναβαλιού
Μετά από πολλά χρόνια υπερβολών και εκκεντρικοτήτων, με την πτώση
της Serenissima (Δημοκρατία της Βενετίας), το Καρναβάλι υπέστη μια περίοδο
παρακμής. Πράγματι, κατά τη διάρκεια της Αυστρο-Γαλλικής κυριαρχίας
(1797-1814), γνώρισε μια φάση αδιέξοδου, καθώς η άρχουσα τάξη δεν
έβλεπε με καλό μάτι τις παράξενες πρακτικές εκείνης της εποχής. Επιτρέπονταν
μόνο οι ιδιωτικές γιορτές στα βενετσιάνικα παλάτια και ο Χορός της Cavalchina στη Fenice.
Το τελευταίο ιστορικό καρναβάλι της Βενετίας έγινε το 1797.
Πρέπει να περιμένουμε το 1967 για να μπορέσουμε να
αναδιοργανώσουμε τις πρώτες γιορτές με παρελάσεις μασκών και κοστουμιών,
επαναφέροντας στη ζωή τις παραδόσεις του Καρναβαλιού της Βενετίας. Το 1979, για
πρώτη φορά, δημιουργήθηκε ένα πρόγραμμα για τη συμμετοχή των πολιτών της
Βενετίας στις γιορτές. Έτος, που οι τελευταίοι ενώθηκαν σε συλλόγους για να
αναλάβουν να φέρουν στο φως το Καρναβάλι
που κάποτε έδινε ζωή στην πόλη. Αυτή η οργάνωση έχει επιβιώσει μέχρι σήμερα. Ακόμη
και μερικά πολύ αρχαία γεγονότα έφτασαν στη σύγχρονη εποχή, αν και ελαφρώς
τροποποιημένα. Για παράδειγμα, η Γιορτή των Μαριών και η Πτήση του Αγγέλου ή η
Πτήση της Κολομπίνας.
Το σύγχρονο καρναβάλι
Το 1979, μετά από σχεδόν δύο αιώνες, το υπέροχο Καρναβάλι της Βενετίας
με τις συναρπαστικές του παραδόσεις, σαν φοίνικας αναστήθηκε από τις στάχτες
του. Χάρη στην
πρωτοβουλία ορισμένων συλλόγων πολιτών και τη συνεισφορά του Δήμου της
Βενετίας, του θεάτρου La Fenice, της Μπιενάλε της Βενετίας και των τουριστικών
φορέων. Το Καρναβάλι της
Βενετίας διαρκεί έντεκα ημέρες, από
το Σάββατο που προηγείται της Τσικνοπέμπτης μέχρι την Καθαρά Τρίτη. Μέσα στους
δρόμους της πόλης, τα πλανόδια θέατρα διαδραματίζονται σε μια ατμόσφαιρα χαράς
και παιχνιδιού, όλοι φορώντας μάσκες για να γιορτάσουν τη γοητεία ενός κόσμου
γεμάτου χορούς, αστεία, αποκλειστικά γκαλά και ρομαντικές συναντήσεις. Ανάμεσα
στα γεγονότα της παράδοσης που επανεξετάστηκαν με σύγχρονο τρόπο, αναφέρουμε
την Ημέρα των Μαριών και την Πτήση του Αγγέλου ή την Πτήση της Κολομπίνας. Η
αρχαία γιορτή των Μαριών, που αποκαταστάθηκε το 1999, συνίσταται στο να κάνουν
παρέλαση, οι δώδεκα Μαρίες, το απόγευμα του πρώτου Σαββάτου του Καρναβαλιού με
σημαιοφόρους, μουσικούς και παράνυμφους, όλοι κατευθυνόμενοι προς την Πλατεία
του Αγίου Μάρκου. Στη συνέχεια εκλέγεται η πιο όμορφη, η Μαρία της χρονιάς, η
οποία κερδίζει ένα πλούσιο βραβείο. Η Πτήση του Αγγέλου ή Πτήση της Κολομπίνας,
πραγματοποιείται την πρώτη Κυριακή του Καρναβαλιού. Είναι ένα από τα κύρια
γεγονότα της έναρξης: ένα μηχανικό πουλί από το Καμπαναριό του Αγίου Μάρκου
κατεβαίνει κάτω στο Palazzo Ducale (Παλάτι
του Δούκα). Στο μέσο της διαδρομής, μια καταπακτή στην κοιλιά του ανοίγει και
απελευθερώνει κομφετί και καραμέλες στο πλήθος. Αυτό τουλάχιστον μέχρι το 2001,
όταν η Κολομπίνα αντικαταστάθηκε από μια κατάλληλα δεμένη γυναίκα.
Το καρναβάλι και οι τουρίστες
Μέσα σε λίγες διοργανώσεις, ξέσπασε μια έκρηξη στην παραγωγή και
πώληση κοστουμιών και μασκών. Η Βενετία έγινε γρήγορα το προπύργιο του
Καρναβαλιού στην Ευρώπη. Κάθε χρόνο το Καρναβάλι
έχει ένα θέμα, στο οποίο εμπνέονται οι γιορτές και τα περιφερειακά πολιτιστικά
γεγονότα. Ορισμένες
διοργανώσεις χαρακτηρίστηκαν επίσης από συνδυασμούς και αδελφοποιήσεις με άλλες
ιταλικές και ευρωπαϊκές πόλεις. Παρέχοντας με αυτόν τον τρόπο μία περαιτέρω
συμμετοχή στην εκδήλωση σε διεθνές επίπεδο.
Το σημερινό Καρναβάλι της Βενετίας έχει γίνει ένα μεγάλο και
θεαματικό τουριστικό γεγονός, που προσελκύει χιλιάδες επισκέπτες από όλο τον
κόσμο. Οι τουρίστες συρρέουν στην πόλη για να συμμετάσχουν σε αυτή την γιορτή
που θεωρείται μοναδική για την ιστορία, την ατμόσφαιρα και τις μάσκες.
Αξίζει να παρευρεθείτε στο Καρναβάλι της Βενετίας τουλάχιστον μια
φορά στη ζωή σας για να θαυμάσετε τις πολλές και υπέροχες μάσκες και τα
κοστούμια. Κάθε χρόνο υπάρχει επίσης μία απονομή βραβείων για τις καλύτερες
μάσκες και στην πλατεία του Αγίου Μάρκου πραγματοποιείται κάθε βράδυ μία μεγάλη
εκδήλωση. Το Καρναβάλι τελειώνει με θεαματικά πυροτεχνήματα την Καθαρά Τρίτη
και η Βενετία επιστρέφει σιγά-σιγά στην κανονική της ζωή.
Οι μάσκες της Commedia
dell’
Arte
Στη βενετσιάνικη κουλτούρα με τον όρο «μασκάρεμα» προσδιορίζεται η
δραστηριότητα του «να βάλεις γένια και μουστάκι» και «μασκάρεμα» ήταν επίσης το
ψευδώνυμο που δόθηκε στις γυναίκες που
μεταμφιέζονταν ως άνδρες και στους άνδρες που μεταμφιέζονταν ως
γυναίκες.
Η μάσκα σύντομα έγινε το σύμβολο της ελευθερίας και της παραβίασης
όλων των κοινωνικών κανόνων που επιβλήθηκαν από τη Δημοκρατία της Βενετίας.
Η μάσκα, σύμβολο της
αναγκαιότητας να αφεθούμε στο παιχνίδι, στο αστείο και στην ψευδαίσθηση του να
ντυνόμαστε με τα ρούχα κάποιου άλλου, εξέφραζε, επομένως, διαφορετικές έννοιες:
τη γιορτή και την παράβαση, την ελευθερία και την ανηθικότητα.
Παράλληλα με τις παραδοσιακές βενετσιάνικες μάσκες βρίσκουμε
επίσης τις μάσκες της Commedia dell’ Arte, που έγιναν διάσημες από το θέατρο
και ιδιαίτερα από τις κωμωδίες του Κάρλο Γκολντόνι. Μεταξύ των πιο διάσημων
είναι ο Πανταλέων, ο Αρλεκίνος, η Κολομπίνα, ο Μπριγκέλα και ο Πουλτσινέλα.
Ο Πανταλέων είναι η πιο γνωστή βενετσιάνικη μάσκα. Δεν υπάρχουν
αμφιβολίες για την προέλευσή του, αφού, από την πρώτη του εμφάνιση στις ομάδες
της Commedia dell’ Arte, ο "πρώτος γέρος", αποκαλούμενος ο
"Υπέροχος", εκφραζόταν στην
αυθεντική και μουσική γλώσσα της Βενετίας. Αυτό το όνομα σύντομα θα σταματήσει
να ισχύει για να δώσει τη θέση του στον αθάνατο Πανταλέων. Διάφορες, όπως
πάντα, οι ετυμολογικές υποθέσεις. Λέγεται ότι το όνομα προέρχεται από τον Άγιο
Παντελεήμων, έναν από τους άγιους θεραπευτές της πόλης, στον οποίο είναι επίσης
αφιερωμένη μια εκκλησία. Άλλη πιθανή προέλευση από το «τοποθετημένο λιοντάρι» όνομα με το οποίο χαρακτηρίζονταν
οι έμποροι που άνοιγαν τις τράπεζές τους στις κατακτημένες χώρες και τοποθετούσαν
συμβολικά το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου επεκτείνοντας με το εμπόριο τη δύναμη
της πόλης. Το επάγγελμα του εμπόρου είναι πράγματι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον
χαρακτήρα. Ο Πανταλέων είναι ένας γέρος έμπορος, συχνά πλούσιος και σεβαστός, μερικές
φορές εντελώς κατεστραμμένος, αλλά παρ’ όλα αυτά γέρος. Ο Πανταλέων αντιπροσώπευε την
εμπορική ηθική της βενετσιάνικης αστικής τάξης, η οποία, αν και χωρίς μεγάλες
φιλοδοξίες οικόσημων, άρχιζε να επιβάλλεται μεταξύ των ηγετικών τάξεων. Το
κοστούμι αποτελείται από ένα καπέλο από ελληνικό μαλλί, ένα κόκκινο σακάκι και
μακριές κάλτσες ή παντελόνι κοντό ναυτικό με μία ζώνη από την οποία κρέμονται ή
ένα σπαθί ή ένα μαντήλι ή μία τσάντα. Φοράει ένα μαύρο πανωφόρι, συχνά με
κόκκινη επένδυση, και στα πόδια του φοράει μαύρες παντόφλες, συχνά τούρκικα
πασούμια με τις άκρες προς τα πάνω. Η μαύρη μάσκα υπογραμμίζει ορισμένα φυσιογνωμικά
χαρακτηριστικά: γαμψή μύτη, τονισμένα φρύδια και μία περίεργη κοφτερή γενειάδα.
Ο Αρλεκίνος είναι η πιο δημοφιλής μάσκα της Commedia
dell’
Arte,
ανόητος, εύπιστος και συνεχώς πεινασμένος. Το ρούχο αποτελείται από ένα γιλέκο
και ένα παντελόνι με πολύχρωμα και ακανόνιστα μπαλώματα, ένα τσόχινο λευκό
καπέλο με ένα συνοδευτικό κομμάτι από ουρά κουνελιού ή αλεπούς, μία ζώνη από
την οποία κρέμεται το ξύλινο σπαθί που χρησιμοποιεί συνήθως για να αναμειγνύει
την πολέντα και ονομάζεται «ραβδί». Στο πρόσωπό του φοράει μία μαύρη μισή μάσκα
με δαιμονικά και αιλουροειδή χαρακτηριστικά, μερικές φορές εξοπλισμένη με πυκνά
φρύδια και μουστάκι. Η μύτη είναι πλατιά: συμπληρώνει το σύνολο ένα εμφανές
εξόγκωμα πάνω στο μέτωπο.
Η Κολομπίνα είναι η σκανδαλιάρα και γοητευτική υπηρέτρια της
Commedia dell’ Arte, ένας κωμικός χαρακτήρας που δεν είναι πάντα καθρέφτης της
αρετής, που προέρχεται από έναν λαϊκό κόσμο όπως ο Αρλεκίνος, ο πιστός
σύντροφός της σε περιπέτειες και μερικές φορές ο δυσαρεστημένος εραστής της.
Όταν εμφανίζεται στη σκηνή, ξεχωρίζει για εκείνες τις έμφυτες ικανότητες ζωηράδας, φλερτ και πονηριάς, που είναι γυναικεία
χαρακτηριστικά. Το ρούχο είναι απλό, μερικές φορές με χρωματιστά μπαλώματα,
όπως του Αρλεκίνου, και τελειώνει με ένα χαριτωμένο λευκό καπέλο και μια ποδιά του
ίδιου χρώματος. Σπάνια φοράει μάσκα, εκφράζεται σε διάφορες διαλέκτους, αλλά
προτιμάει τη βενετσιάνικη ή την τοσκάνικη.
Ο Μπριγκέλα είναι ο έξυπνος υπηρέτης
της Commedia dell’ Arte, που γεννήθηκε στην υψηλή κοινωνία του Μπέργκαμο και γι’ αυτό είναι πολύ διαφορετικός από τον Αρλεκίνο, ανόητο
υπηρέτη και κατεργάρη, που κατάγεται από την κατώτερη κοινωνία της πόλης. Η ετυμολογία
του ονόματος ίσως αναζητηθεί στην «απάτη» ή «μηχανορραφώ» δηλαδή «εξαπατώ» ένα
από τα περίεργα χαρακτηριστικά του. Το κοστούμι του αποτελείται από ένα άσπρο
πουκάμισο με κάποιες πράσινες ρίγες και ένα περίεργο καπέλο διακοσμημένο με πράσινο χρώμα. Η μάσκα είναι μαύρη ή χρυσοπράσινη και το μουστάκι αποτελεί ένα χρήσιμο συμπλήρωμα. Επιδέξιος μουσικός και συχνά τραγουδάει συνοδεύοντας τον εαυτό του με την κιθάρα, μιλάει τη διάλεκτο της Μπέργκαμο.
Ο Πουλτσινέλα είναι η κατ’ εξοχήν ναπολιτάνικη μάσκα. Τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του τον κάνουν να μοιάζει με κόκορα (π.χ. η μύτη με ράμφος) και αυτό, βέβαια, προάγει μια πιθανή ετυμολογική υπόθεση από μια διαλεκτική αλλοίωση του «κοτόπουλου», κοτοπουλάκι (πουλτσίνο).
Μετάφραση από τα ιταλικά,
Ανθούλα Π. Βεζύρη
