Η Αποκριά και τα Κούλουμα γιορτάζονται σε όλη την Ελλάδα, ως μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για εξόρμηση στην ύπαιθρο, ξεφάντωμα, γλέντι και χορό. Την Καθαρά Δευτέρα, οι μεταμφιέσεις, οι διασκεδάσεις και τα καρναβάλια των ημερών της Αποκριάς, που έχουν τις ρίζες τους στις αρχαιότερες διονυσιακές εορτές των Ελλήνων, δίνουν τη θέση τους στα πατροπαράδοτα Κούλουμα.
Τα Κούλουμα αποτελούν τον υπαίθριο πανηγυρισμό της Καθαράς Δευτέρας, με την οποία ξεκινά η περίοδος της Σαρακοστής. Η γιορτή αυτή είναι πανελλήνια και κατ’ άλλους έχει αθηναϊκή καταγωγή, ενώ κατ’ άλλους βυζαντινή. Στην Κωνσταντινούπολη η Καθαρά Δευτέρα εορταζόταν με ένα πάνδημο καρναβάλι στα Ταταύλα, του οποίου οι εορταστικές εκδηλώσεις διαρκούσαν για πολλές μέρες.
Κατά μία άποψη η λέξη «κούλουμα» προήλθε από τον αναγραμματισμό της λατινικής λέξης cumulus που σημαίνει σωρός, αφθονία ή επίλογος, υποδηλώνοντας έτσι το άφθονο φαγοπότι με πολύ χορό, που συχνά χαρακτηρίζει την ημέρα ή και το τέλος της εορταστικής περιόδου της αποκριάς. Ειδικότερα, ο Α. Καμπούρογλου σημειώνει ότι ο όρος είναι καθαρά αθηναϊκός και προέρχεται από τις κολόνες του ναού του Ολυμπίου Διός, τις οποίες, στη νεώτερη ιστορία, οι Αθηναίοι αποκαλούσαν και κόλουμνα (columna) ή κούλoυμνα, κούλουμα. Τα Κούλουμα θεωρείται ότι ξεκίνησαν να εορτάζονται κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας.
Στην Αθήνα, πολλές δεκαετίες προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα Κούλουμα εορτάζονταν πατροπαράδοτα στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου, όπου οι Αθηναίοι έτρωγαν κι έπιναν καθισμένοι στους βράχους από το μεσημέρι μέχρι τη δύση του ήλιου. Οι περισσότεροι χόρευαν υπό τους ήχους πλανόδιων μουσικών, κατά παρέες, είτε δημοτικούς είτε λαϊκούς χορούς υπό τους ήχους της λατέρνας. Το σούρουπο της Καθαράς Δευτέρας, οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας συνήθιζαν να στήνουν λαμπρό χορό -κυρίως τσάμικο- γύρω από τους στύλους του Ολυμπίου Διός. Την εκδήλωση τιμούσαν με την παρουσία τους ακόμα και οι βασιλείς και βέβαια πλήθος κόσμου.
Σήμερα, τα Κούλουμα εορτάζονται σχεδόν σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας με το χαρακτηριστικό έθιμο του πετάγματος του χαρταετού και το παραδοσιακό σαρακοστιανό τραπέζι με τα νηστίσιμα εδέσματα και τους μεζέδες. Ο χαρταετός, η χαρά των μικρών και μεγάλων την Καθαρά Δευτέρα, δεν είναι απλά ένα παιχνίδι που διατηρείται στην παράδοση εδώ και χιλιάδες χρόνια. Το πέταγμά του στα ύψη και το παιχνίδι του με τον άνεμο, ψηλά στον ουρανό, υποδηλώνει την ανάταση της ψυχής μετά το ξεφάντωμα της Αποκριάς.
Βούλα Παπαϊωάννου Το πέταγμα του χαρταετού Αθήνα Λόφος Φιλοπάππου, δεκ. 1950
Σπύρος Βασιλείου Το τραπέζι της Καθαράς Δευτέρας
Αλέκος Φασιανός Χαρταετός
David Seymour Πέταγμα χαρταετών Αθήνα 1954
Ευγένιος Σπαθάρης Καθαρά Δευτέρα στην παλιά Αθήνα
Καρυάτιδες και Χαρταετοί
David Seymour Φιλοππάπου (Αθήνα), Κούλουμα 1954
Νίκος Χατζηκυριάκος Γκίκας Χαρταετοί στην Ακρόπολη (1952)
Χαρταετός: Το έθιμο – Τι συμβολίζει το πέταγμα του – Η ιστορία του
Ο χαρταετός που πετάμε την Καθαρά Δευτέρα, δεν είναι απλώς ένα ακόμα παιχνίδι, που ίπταται στον αέρα εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Το πέταγμά του στα ύψη και ο χορός του με τον άνεμο, ψηλά στον καταγάλανο ουρανό, υποδηλώνει την ανάταση, την κάθαρση της ψυχής μετά το διονυσιακό ξεφάντωμα της Αποκριάς.
Από που προέρχεται ο χαρταετός
Μολονότι ο χαρταετός πρωταγωνιστεί στα δικά μας Κούλουμα, θα πρέπει να θυμηθούμε ότι πατρίδα του είναι η μακρινή Ανατολή.
Ο χαρταετός έχει βαθιές ρίζες και πετάει για πρώτη φορά γύρω στο 200 π.Χ. στην αρχαία Κίνα και τη Μαλαισία. Εκεί κατασκευάζονται οι πρώτοι χαρταετοί από μετάξι και μπαμπού και μάλιστα με τη μορφή που έχουν ως επί το πλείστον μέχρι σήμερα στις χώρες αυτές, η οποία δεν είναι άλλη από τη μορφή του δράκου.
Από την Κίνα οι χαρταετοί ταξιδεύουν στην Κορέα και την Ιαπωνία για να εμπλουτιστούν με περισσότερα σχέδια.
Αλλά και στην ελληνική αρχαιότητα, ο χαρταετός δεν ήταν άγνωστος. Αναφέρεται ότι ο αρχιμηχανικός Αρχύτας του Τάραντα -4ος αι. π. Χ.- χρησιμοποίησε στην αεροδυναμική του τον αετό.
Ενώ υπάρχει και ελληνικό αγγείο της κλασικής εποχής με παράσταση κόρης, η οποία κρατά στα χέρια της μια μικρή λευκή σαΐτα (είδος αετού) με το νήμα της, έτοιμη να την πετάξει.
Πιθανότατα βέβαια, τα πειράματα ή τα παιχνίδια των Αρχαίων Ελλήνων με τους “αετούς” θα πρέπει να γίνονταν με πανί τουλάχιστον ως το Μεσαίωνα. Καθώς η χώρα μας δεν διέθετε σε αφθονία το χαρτί.
Πώς έφτασε ο χαρταετός στην Ευρώπη
Γύρο στο 1400 μ.Χ. οι Ευρωπαίοι εξερευνητές που ταξιδεύουν στις χώρες της Ασίας φέρνουν τους χαρταετούς στην γηραιά ήπειρο, όπου κατά τους δυο Παγκόσμιους πολέμους χρησιμοποιούνται ως συσκευές παρατήρησης.
Ο Μάρκο Πόλο γυρίζοντας από τα ταξίδια του, φέρνει το χαρταετό στην Ευρώπη του Μεσαίωνα, όπου τον περιγράφει και για τις επικίνδυνες επανδρωμένες πτήσεις του.
Τα νεότερα χρόνια, πολλές λεπτομέρειες για την παρουσία του χαρταετού στη Γηραιά Ήπειρο έχουμε το 1450 στη Γερμανία και το 1606 στην Ισπανία. Στη δεύτερη περίπτωση, ένας κληρικός αναφέρει στο ημερολόγιό του ότι χρησιμοποιούσαν τον χαρταετό σαν παιχνίδι χαράς την ημέρα του Πάσχα.
Ακολουθούν οι χρόνοι της επιστημονικής χρησιμοποίησης των χαρταετών (ή και υφασματαετών) ώσπου το 1752 στην Αμερική ο Βενιαμίν Φραγκλίνος εκτέλεσε το διάσημο πείραμά του, διαπιστώνοντας με τεχνητό αετό τον ηλεκτρισμό της ατμόσφαιρας και του κεραυνού, οπότε και κατασκεύασε το αλεξικέραυνο.
Το 1880 ο Αυστραλός Hargrave σχεδίασε έναν τεράστιο αετό για μετεωρολογικές παρατηρήσεις.
Υπάρχει προφορική παράδοση που αγγίζει τα όρια του μύθου, ότι τη μεγάλη γέφυρα του Νιαγάρα την άρχισαν, ρίχνοντας απέναντι με χαρταετό το πρώτο σχοινί.
Ο χαρταετός στη μακραίωνη ιστορία του χρησιμοποιήθηκε με διάφορους τρόπους, για τη μέτρηση της θερμοκρασίας και της ταχύτητας των ανέμων. Ακόμα για μελέτες της ατμόσφαιρας και του ηλεκτρισμού. Αλλά ακόμα και για αεροφωτογραφίσεις.
Ο χαρταετός στην Ελλάδα
Ο Χαρταετός έφθασε στην Ελλάδα πρώτα από τα λιμάνια Ανατολής (Σμύρνη-Χίο-Κωνσταντινούπολη), τα λιμάνια της Επτανήσου, της Σύρας, των Πατρών και ακολούθησαν τα αστικά κέντρα, όπου μπορούσε κανείς να αγοράσει σπάγκο και χρωματιστό χαρτί.
Η κατασκευή ενός χαρταετού σήμερα είναι σχετικά εύκολη υπόθεση καθώς υπάρχουν όλα τα τεχνικά μέσα.
Στην Ελλάδα οι χαρταετοί κατασκευάζονται από παιδιά με ή χωρίς τη βοήθεια των μεγάλων με απλά υλικά όπως χαρτί, καλάμι ή λεπτό πηχάκι, σπάγγο και εφημερίδες και με περισσεύματα από τις αποκριάτικες κορδέλες.
Τι συμβολίζει το έθιμο
Ο συμβολισμός εθίμου στην Αρχαία Κίνα ήταν η επικοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό. Μάλιστα οι άνθρωποι πίστευαν τότε ότι όσο πιο ψηλά πετάξει ο χαρταετός τόσο πιο πιθανό ήταν ο Θεός να δει τις ευχές τους που κρεμιόντουσαν πάνω του και να τις πραγματοποιήσει!
Ο συμβολισμός του πετάγματος του χαρταετού στην ελληνική χριστιανική παράδοση είναι αρκετά συναφής. Καθώς συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς το Θείο.
Με άλλα λόγια θέλει να πει ότι ο προορισμός του πνεύματος του ανθρώπου είναι στον ουρανό δίπλα στον δημιουργό του.
Το γεγονός δε, ότι το έθιμο γίνεται κάθε χρόνο την ΚαθαράΔευτέρα κάθε άλλο παρά τυχαίο είναι, καθώς πραγματοποιείται την πρώτη μέρα της Σαρακοστής, οπότε οι χριστιανοί ξεκινούν τη σωματική και πνευματική τους κάθαρση μέσω της νηστείας της Μεγάλης Σαρακοστής.
Το έθιμο του χαρταετού σήμερα ανά τον κόσμο
Σήμερα κάθε χώρα έχει τα δικά της έθιμα γύρω από το πέταγμα του χαρταετού.
Στην Κίνα θεωρείται ιεροτελεστία από την κατασκευή του ως και το πέταγμά του. Και μάλιστα διοργανώνονται διαγωνισμοί κάθε χρόνο για τον καλύτερο χαρταετό.
Μάλιστα, οι Κινέζοι πιστεύουν ακόμα και σήμερα ότι πετώντας τον χαρταετό διώχνουν την κακή τύχη. Και ότι όσο ψηλότερα φτάσει ο αετός τους, τόσο καλύτερη τύχη θα έχουν.
Στην Οσάκα της Ιαπωνίας, κάθε χρόνο, την πέμπτη ημέρα του Μαίου, οι μικροί Ιάπωνες περιμένουν το Κοντομόνοχι. Ή αλλιώς τη Μέρα των Παιδιών.
Εκείνη την ημέρα, οι οικογένειες που έχουν μικρούς γιους συνηθίζουν να ανεμίζουν στον κήπο πολύχρωμες κορδέλες και πελώριους χαρταετούς σε σχήμα κυπρίνου, που τους έχουν δέσει σ’ ένα μεγάλο στύλο από μπαμπού μ’ έναν ανεμόμυλο στην κορυφή του.
Μια από τις πιο εντυπωσιακές γιορτές πραγματοποιείται εδώ και χιλιάδες χρόνια στη Βόρεια Ινδία, είναι η γιορτή “Basant”, η οποία πραγματοποιείται κάθε Φεβρουάριο και στο Πακιστάν για την υποδοχή της άνοιξης.
Επί της ουσίας στήνεται ένα μεγάλο γλέντι, το οποίο προσμένουν με μεγάλη ανυπομονησία μικροί και μεγάλοι.
Σε αυτή τη γιορτή, όλοι λαχταρούν να κατακτήσουν με τον χαρταετό τους τον ουρανό. Πράγμα που θα τους εξασφαλίσει η χρήση των πιο καλών υλικών, και ιδιαίτερα του ανθεκτικότερου σπάγγου, ο οποίος επικαλύπτεται με σκόνη γυαλιού.
Μαζί με τα υλικά, αυτό που καθορίζει τη νίκη είναι οι επιδέξιοι χειρισμοί που γίνονται κυρίως από τις ταράτσες των σπιτιών.
Οι ονομασίες του χαρταετού στις διάφορες χώρες
Στην Αγγλία, ονομάζεται kite, το οποίο είναι το όνομα ενός υπέροχου πουλιού.
Στην Ιαπωνία, τακο που σημαίνει χταπόδι και έχει να κάνει με τους πολλούς σπάγκους που κρέμονται από αυτόν.
Στο Μεξικό τον ονομάζουν papalote που σημαίνει πεταλούδα.
Η ιστορία του χαρταετού φαίνεται ότι ξεκινά από το 1000 π.Χ. Για πρώτη φορά ο χαρταετός έκανε την εμφάνισή του στον ουρανό από την Κίνα!
Ο πρώτος χαρταετός που κατασκεύασαν οι Κινέζοι ήταν από μετάξι και μπαμπού ενώ είχε την μορφή δράκου. Ο «δράκος» αποτελούσε για την Κίνα, ιερό – θεϊκό σύμβολο και ένα αντικείμενο θαυμασμού και λατρείας.
Στην συνέχεια, ταξιδεύοντας μέχρι την Ιαπωνία, εμπλουτίστηκε περισσότερο από πλευράς κατασκευής. Εκεί, πήρε την μορφή των Σαμουράι, ενώ στην Ινδία οι χαρταετοί έχουν τις ρίζες τους στην Ινδουιστική μυθολογία.
Σε κάθε χώρα πάντως, το πέταγμα του χαρταετού, έχει διάφορες διαστάσεις, αφού συσχετίζεται με διαφορετικές παραδόσεις. Για παράδειγμα στην Κίνα, το πέταγμα του χαρταετού, αποτελεί ολόκληρη ιεροτελεστία, αφού διοργανώνεται και διαγωνισμός για την ανάδειξη του καλύτερου.
Στην Ιαπωνία πάλι, υπάρχει το έθιμο «Κοντομόνοχι». Σύμφωνα μ’ αυτό, που σημαίνει «η μέρα των παιδιών», οι οικογένειες που έχουν μικρό γιο, φτιάχνουν πελώριους χαρταετούς, σε σχήμα μεγάλου ψαριού, στους οποίους έχουν δέσει πολύχρωμες κορδέλες και αφού τους στηρίξουν σε έναν μεγάλο στύλο στην αυλή του σπιτιού, τους αφήνουν να ανεμίζουν. Οι χαρταετοί συμβολίζουν την οικογένεια του κάθε σπιτιού!
Ένα άλλο παραδοσιακό έθιμο για το πέταγμα του χαρταετού, είναι και στην Ινδία το λεγόμενο, «Basant». Αυτό είναι ένα έθιμο, που πραγματοποιούν κάθε χρόνο τον Φεβρουάριο προκειμένου να υποδεχτούν την άνοιξη.
Στην Ευρώπη, ο χαρταετός πρωτοκάνει την εμφάνισή του, γύρω στο 1400 μ.Χ. Τον 18ο αιώνα, ο χαρταετός χρησιμοποιήθηκε και στην επιστήμη. Ο μετεωρολόγος Alexander Wilson, Σκωτσέζος στην καταγωγή, χρησιμοποίησε χαρταετούς, προκειμένου να ανυψώσει θερμόμετρα μέχρι τα 3000 πόδια. Στόχος του, ήταν να μπορέσει να καταγράψει τις διαφορές θερμοκρασίας στα μεγάλα υψόμετρα.
Σύμφωνα με την ιστορία, το 1853, πέταξε το πρώτο ανεμοπλάνο, που μπόρεσε να σηκώσει το βάρος ενός ανθρώπου και να πετάξει για 40 δευτερόλεπτα.
Στα βάθη του χρόνου ο χαρταετός είναι αναπόσπαστο κομμάτι και της δικής μας ελληνικής παράδοσης και έχει την δική του ξεχωριστή θέση την Καθαρά Δευτέρα!
Εξοπλιστείτε λοιπόν με όλα τα απαραίτητα σύνεργα, και με τον χαρταετό στο χέρι κατακτήστε τους ουρανούς.
Πώς φτιάχνουμε χαρταετό
Θα χρειαστούμε
-3 ελαφρά πηχάκια από ξύλο, περίπου 80 εκατοστά το καθένα
-Χαρτί ή πολύ λεπτό νάιλον
-Γερό σπάγκο
-Λεπτό σύρμα
-Κολλητική ταινία
-Χρωματιστά χαρτιά για την ουρά
Κατασκευή
Στα άκρα από κάθε πηχάκι κάνουμε δύο μικρές εγκοπές.
Δένουμε γερά μεταξύ τους τα τρία πηχάκια από τη μέση με τον σπάγκο, και αφήνουμε περίπου μισό μέτρο ακόμα να κρέμεται (ως σχήμα).
Στην άκρη από το ένα πηχάκι στερεώνουμε γερά το σύρμα, και το περνάμε περιμετρικά γύρω από το σκελετό του χαρταετού, κάνοντας μια στροφή με το σύρμα σε κάθε πηχάκι, εκεί που έχουμε κάνει την εγκοπή.
Φροντίζουμε όπως θα γυρίζουμε το σύρμα, οι αποστάσεις μεταξύ των άκρων από τα πηχάκια να διατηρούνται σταθερές έτσι ώστε στο τέλος να έχουμε ένα κανονικό εξάγωνο.
Ακουμπάμε το σκελετό πάνω στο χαρτί ή το πλαστικό, και το κόβουμε γύρω – γύρω του, αφήνοντας ένα περιθώριο 3-5 εκατοστών (ως σχήμα).
Σε αυτό το σημείο, μπορούμε να αφήσουμε τη φαντασία μας ελεύθερη και να διακοσμήσουμε την επιφάνεια του χαρτιού όπως μας αρέσει, έτσι ώστε να έχουμε ένα μοναδικό χαρταετό. Μπορούμε να κολλήσουμε διάφορα διακοσμητικά, ή να ζωγραφίσουμε τη σημαία της αγαπημένης μας ομάδας, πρόσωπα, πεταλούδες, πουλιά και ζώα.
Κατόπιν ξαναβάζουμε το σκελετό πάνω στο χαρτί ή το πλαστικό, γυρίζουμε τα περιθώρια προς τα μέσα και τα κολλάμε με την κολλητική ταινία.
Σε δύο άκρα (β και γ) στερεώνουμε σπάγκο για να δέσουμε στη μέση του την ουρά. Προσέχουμε ώστε: αβ = αγ = γδ= βδ. Η ουρά πρέπει να είναι 3-4 φορές μακρύτερη από το μήκος του αετού, έτσι ώστε να έχει σταθερότητα όταν πετάει (ως σχήμα).
Την ουρά μπορούμε να την κατασκευάσουμε από λωρίδες που θα έχουμε κόψει από εφημερίδες ή χρωματιστά χαρτιά μεγέθους 20 Χ 20 εκατοστά τα οποία δένουμε στο σπάγκο σε απόσταση περίπου 15-20 εκατοστών το ένα από το άλλο.
Στα αντίθετα άκρα από αυτά που δέσαμε την ουρά, (ε και ζ) δένουμε τα ζύγια.
Εδώ πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα. Όλη η επιτυχία για το πέταγμα του αετού βρίσκεται στα ζύγια του. Τα ζύγια είναι δύο κομμάτια σπάγκος δεμένος στα άκρα ε και ζ, που το καθένα ενώνεται με τον σπάγκο που αφήσαμε να κρέμεται από το κέντρο του χαρταετού. Τα ζύγια πρέπει να σχηματίσουν ένα ισοσκελές τρίγωνο.
Στο σημείο της ένωσης δένουμε ένα γερό σπάγκο, την καλούμπα.
Βρίσκουμε ένα πλάτωμα μακριά από ηλεκτροφόρα σύρματα, γυρίζουμε τον χαρταετό μας κόντρα στον άνεμο… και ΑΜΟΛΑ ΚΑΛΟΥΜΠΑ!
